W dolinie Junikowskiego Strumienia, po obu stronach ulicy Głogowskiej, leży obszar,
który w latach 1994–2001 stanowiły użytki ekologiczne „Kopanina I” i „Kopanina II”. Powodem ich utworzenia były unikalne w skali
regionu i kraju, znajdujące się w aglomeracji miejskiej, siedliska wilgotnych łąk i torfowisk niskich,
charakteryzujące się dużą bioróżnorodnością florystyczną i stwarzające doskonałe warunki do bytowania ginących gatunków ptaków.
Pierwsze wzmianki florystyczne dotyczące obszaru dawnych użytków ekologicznych „Kopanina I” i „Kopanina II” pojawiły się w pracach Urbańskiego
(1930) i Szafran (1959). Następnie teren ten został ujęty w opracowaniu flory
miasta Poznania (Jackowiak 1993). Dokładną inwentaryzację florystyczną obu
użytków ekologicznych wykonano w 1997 (Król i in. 1998) oraz w 2006 r. (Kluza-Wieloch i in. 2006). W kolejnych latach aż do chwili obecnej prowadzony był
monitoring gatunków z rodziny storczykowatych Orchidaceae, od 2014 r. znajdujących się w większości jedynie pod ochroną częściową (Rozporządzenie… 2014).
Były to kukułka krwista Dactylorhiza incarnata, listera jajowata Listera ovata oraz
kruszczyk błotny Epipactis palustris (Kluza-Wieloch, Maciejewska-Rutkowska
2009, 2010, 2015, Kluza-Wieloch i in. 2017b). W roku 2005 i 2016 dokonano
inwentaryzacji drzew o wymiarach pomnikowych w trzech kompleksach zadrzewień, występujących na tym obszarze (Kluza-Wieloch, Maciejewska-Rutkowska
2008, Kluza-Wieloch i in. 2017b). W opracowaniu nazewnictwo roślin podano za
Mirkiem i in. (2020).
Na 126 ha powierzchni dawnych użytków ekologicznych „Kopanina I” i „Kopanina II” odnotowano 541 gatunków roślin naczyniowych. Należały one do 303 rodzajów i 91 rodzin. W porównaniu z danymi Jackowiaka (2002) dla całego miasta Poznania stanowi to 41,6% z ogólnej liczby 1299 gatunków. Odpowiednio na użytku „Kopanina I” odnaleziono 466 gatunków należących do 273 rodzajów i 83 rodzin, a na użytku „Kopanina II” 478 gatunków należących do 272 rodzajów i 85 rodzin. Obszar użytku „Kopanina I” charakteryzował się 63 gatunkami nierosnącymi na drugim obiekcie, a w obrębie użytku „Kopanina II” było 75 takich gatunków. Na obszarze badań występowało:
• osiem gatunków paprotników należących do trzech rodzin (osiem gatunków na terenie użytku „Kopanina I” i sześć w obrębie użytku „Kopanina II”);
• pięć gatunków roślin nagozalążkowych należących do jednej rodziny (pięć gatunków na terenie użytku „Kopanina I” i dwa na użytku „Kopanina II”);
• 117 gatunków roślin jednoliściennych należących do 19 rodzin (93 gatunki na terenie użytku „Kopanina I” i 106 w obrębie użytku „Kopanina II”);
• 411 gatunków roślin dwuliściennych należących do 68 rodzin (360 gatunków na terenie użytku „Kopanina I” i 364 w obrębie użytku „Kopanina II”).
Najliczniej reprezentowane (ponad 50 gatunków) były dwie rodziny, a mianowicie astrowate Asteraceae i wiechlinowate Poaceae. Ponad 30 gatunków należało do: bobowatych Fabaceae, różowatych Rosaceae i kapustowatych Brassicaceae, a ponad 20 do ciborowatych Cyperaceae. Powyżej 10 gatunków odnotowano w rdestowatych Polygonaceae, selerowatych Apiaceae, goździkowatych Caryophyllaceae, jasnotowatych Lamiaceae, trędownikowatych Scrophulariaceae i wierzbowatych Salicaceae. W obu obiektach dominowały gatunki z tych samych rodzin. Z wyżej wymienionych rodzin pochodziło aż 346 taksonów, co stanowiło 64% całej flory roślin naczyniowych badanych użytków. Natomiast z pozostałych 79 rodzin 37 reprezentowanych było tylko przez jeden gatunek. Podobny jak w badanych obiektach był rozkład gatunków w rodzinach we florze Polski (Szafer, Zarzycki 1977). W czasie ostatniej inwentaryzacji przyrodniczej, prócz roślin naczyniowych, przebadano również mszaki i fitoplankton (Kluza-Wieloch i in. 2006).
1)Kosaciec żółty (fot. własne) 2)Kwiaty głogu (fot. własne) 3)Mech (fot. własne)
Analiza częstości występowania gatunków wykazała, że najliczniejszą grupę stanowiły taksony rzadko spotykane (47,3%), natomiast najmniej liczne były gatunki często występujące, które stanowiły tylko 3,5% ogółu flory. Gatunków masowo występujących nie zaobserwowano wcale. Taka sama tendencja wystąpiła w granicach obu użytków. Odpowiednio gatunki rzadko spotykane na obszarze „Kopanina I” stanowiły 45,3%, a często występujące 2,6%, natomiast na obszarze „Kopanina II” tych pierwszych odnotowano 44,8%, a drugich 3,3%.
Spektrum form życiowych Raunkiaera, przyjęte za Kornasiem i Medwecką-Kornaś (1986), Zarzyckim (1984) oraz Jackowiakiem (1993), informuje o procentowym udziale w całej florze głównych typów biologicznych roślin. Gatunki znalezione na badanym obszarze stanowiły pełne takie spektrum. Najliczniejszą grupą były hemikryptofity (rośliny naziemnopączkowe) – 214 gatunków, czyli 39,6% ogółu flory. Odnotowano także znaczny udział terofitów (rośliny jednoroczne) – 137 gatunków (25,3%). Na dalszym miejscu uplasowały się geofity (rośliny ziemnopączkowe) oraz hydrofity (rośliny o pączkach zanurzonych w wodzie), nanofanerofity (rośliny jawnopączkowe – krzewy) i megafanerofity (rośliny jawnopączkowe – drzewa). Najmniej liczne były natomiast chamefity zdrewniałe (rośliny o pączkach zimujących umieszczonych nisko nad ziemią i zdrewniałych pędach – krzewinki), odnotowano ich zaledwie 7, co stanowiło 1,3% całej flory. Rozkład form życiowych na obu użytkach przedstawiał się również podobnie. Na obszarze „Kopanina I” napotkano 191 hemikryptofitów (41%), 116 terofitów (21,4%) i 6 chamefitów zdrewniałych (1,1%). Natomiast na terenie „Kopanina II” odnotowano 193 hemikryptofity (40,4%), 124 terofity (22,9%) i 6 chamefitów zdrewniałych (1,1%).
Klasyfikację geograficzno-historyczną przyjęto za Kornasiem i Medwecką- -Kornaś (1986) oraz za modyfikacją Jackowiaka (1993). Rozpatrując udział poszczególnych gatunków roślin naczyniowych badanego obiektu według tego podziału, można uznać, że najliczniejszą grupę stanowiły gatunki rodzime – apofity, reprezentowane przez 261 taksonów, co stanowiło 48,2% ogółu, oraz spontaneofity, których na badanym terenie znaleziono 124 gatunki (22,9%). Najmniej licznie występowały tu efemerofity – 34 gatunki, czyli 6,3% wszystkich taksonów. Również tak samo kształtował się udział poszczególnych gatunków, według rozpatrywanego kryterium, na obu użytkach. Odpowiednio na obszarze „Kopanina I” odnotowano 241 apofitów, co stanowiło 51,7% ogółu, 99 spontaneofitów (21,2%) i 24 efemerofity (5,2%), a na obszarze „Kopanina II” znaleziono 244 apofity (51%), 103 spontaneofity (21,5%) i 19 efemerofitów (4%).
Klasyfikację socjologiczno-ekologiczną opracowano według Matuszkiewicza (2001) i Zarzyckiego (1984), w ujęciu opracowanym dla miasta Poznania przez Jackowiaka (1990). Opisuje ona przywiązanie poszczególnych gatunków roślin do klas i niższych rangą jednostek fitosocjologicznych to jest rzędów, związków i zespołów (18 grup). Analizując udział poszczególnych grup socjologiczno-ekologicznych, można stwierdzić, że najwięcej, bo aż 58 gatunków (10,7%), należało do grupy 1 (Fagetalia, Prunetalia), to jest występowały one w zbiorowiskach żyznych lasów liściastych i zbiorowiskach krzewiastych. Dość liczną grupę tworzyły też gatunki rosnące w zbiorowiskach świeżych i umiarkowanie świeżych łąk (Arrhenatheretalia i Molinio-Arrhenatheretea – grupa 9), w zbiorowiskach lasów i zarośli nadbrzeżnych, roślinności szuwarowej oraz wodnej (Salicion, Phragmition, Glycerio- Sparganion, Potametea, Lemnetea, Utricularietea – grupa 7), a także gatunki rodzime, lub zadomowione antropofity o bliżej nieokreślonej przynależności fitosocjologicznej oraz efemerofity (grupa 18). Grupy te reprezentowane były odpowiednio przez 48, 46 i 42 gatunki, czyli 8,9%, 8,5% i 7,8% ogółu. Natomiast najmniej gatunków (10) należało do grupy 11 (Bidentetea, Nanocyperion), czyli zajmowało zbiorowiska terofityczne na siedliskach mokrych i wilgotnych. Taksony te stanowiły jedynie 1,8% ogółu. Na obszarze badań nie napotkano żadnego gatunku tworzącego zbiorowiska epifityczne (grupa 17 – Asplenietea). W dawnym użytku „Kopanina I” odnotowano również najwięcej gatunków z grupy pierwszej (48) – 10,3% – i także dużo taksonów z grup 9 i 7 (odpowiednio 45 i 37, tj. 9,7% i 7,9%). Na kolejnym miejscu znalazły się gatunki z grupy 8 (Molinietalia), czyli zbiorowisk wilgotnych łąk i zarośli, było ich 36 (7,7%). Najmniej gatunków należało też do grupy 11 (8 – 1,7%). W obrębie użytku „Kopanina II” odnotowano najwięcej gatunków w grupach 1, 9 i 7 (odpowiednio 55, 46 i 41, co stanowiło 11,5%, 9,6% i 8,6%), a na kolejnym miejscu były taksony z grupy 13 (Onopordion), to jest z ciepłolubnych, wieloletnich zbiorowisk ruderalnych – 35 (7,3%). Także tutaj najmniej gatunków należało do grupy 11 (9 – 1,9%).
Po zmianie rozporządzenia o ochronie gatunkowej roślin (Rozporządzenie… 2014) w granicach byłych użytków ekologicznych „Kopanina I” i „Kopanina II" występowały już tylko 2 gatunki roślin naczyniowych objęte całkowitą ochroną. Były to kruszczyk błotny Epipactis palustris (ryc. 1), rosnący na dwóch stanowiskach w użytku ekologicznym „Kopanina I”, oraz jarząb szwedzki Sorbus intermedia w użytku „Kopanina II”. Następnych 9 taksonów podlegało od 2014 r. ochronie częściowej. Należały do nich kukułka krwista Dactylorhiza incarnata (ryc. 2), kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis (ryc. 3) oraz grzybienie białe Nymphaea alba (ryc. 4) na obszarze „Kopanina I”, kruszczyk szerokolistny Epipactis helleborine, śnieżyczka przebiśnieg Galanthus nivalis oraz listera jajowata Listera ovata (ryc. 5) zostały odnotowane na terenie „Kopanina II”, a kocanki piaskowe Helichrysum arenarium, bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata i wilżyna ciernista Ononis spinosa rosły na obu użytkach.
1)Kruszczyk błotny (fot. L. Bednorz) 2)Kukułka krwista (fot. L. Bednorz) 3)Kukułka szerokolistna (fot. L. Bednorz)
Poprzednie rozporządzenie, dotyczące gatunkowej ochrony roślin, chroniło całkowicie 9 taksonów i 7 częściowo (Rozporządzenie... 2004). Wszystkie te gatunki dalej występowały na opisywanym terenie, ale na mocy obecnej ustawy 4 spośród nich zostały przeniesione do ochrony częściowej. Były to storczyki – obie kukułki, listera oraz kruszczyk szerokolistny. Nowe rozporządzenie natomiast nie obejmowało już żadną formą ochrony 5 taksonów występujących na tym terenie. Dawniej chronione były również śniadek baldaszkowaty Ornithogalum umbellatum, skrzyp pstry Equisetum variegatum, bluszcz pospolity Hedera helix, grążel żółty Nuphar lutea (ryc. 6) oraz porzeczka czarna Ribes nigrum, z których dwa pierwsze wcześniej podlegały nawet ochronie ścisłej. Śniadek i porzeczka występowały na obszarze „Kopanina II”, skrzyp na terenie „Kopanina I”, a bluszcz i
4) Grzybień biały (fot. M. Sosnowski) 5) Listera jajowata (fot. L. Bednorz) 6) Grążel żółty
grążel rosły na obu użytkach. Obszar występowania trzech gatunków storczyków (kruszczyka błotnego, kukułki krwistej i listery jajowatej) od wielu lat poddawany jest corocznemu monitoringowi (Kluza-Wieloch, Maciejewska-Rutkowska 2009, 2010, 2015, Kluza-Wieloch i in. 2017b). Ponadto dokładnie została również opisana populacja wilżyny ciernistej (Maciejewska-Rutkowska, Kluza-Wieloch 2014).Według kryterium Jackowiaka (1993), na obszarze badań odnotowano 138 gatunków zagrożonych dla miasta Poznania. Spośród wszystkich takich taksonów owsica łąkowa Avenula pratensis uważana była do tej pory za wymarłą – zaginioną (Ex) w obrębie miasta, a 10 kolejnych znajdowało się na liście bezpośrednio zagrożonych (E), występujących jedynie na pojedynczych stanowiskach. Były to przywrotnik pasterski Alchemilla monticola, rzęśl hakowata Callitriche hamulata, dzwonek pokrzywolistny Campanula trachelium, turzyca leśna Carex sylvatica, turzyca filcowata Carex tomentosa, turzyca Oedera Carex viridula, ostrożeń siwy Cirsium canum, skrzyp pstry Equisetum variegatum, rdestnica ostrolistna Potamogeton acutifolius i sit alpejki Juncus alpinus. Kolejnych 31 gatunków było silnie narażonych i pięć potencjalnie narażonych. Najliczniejszą grupę stanowiły gatunki potencjalnie zagrożone. Łącznie było ich 91, co stanowiło 16,8% całej flory. Prawie identycznie prezentował się udział gatunków rzadkich i zagrożonych na obu byłych użytkach. Na obszarze „Kopanina I” było ich 110, a na terenie „Kopanina II” – 114. Największą grupę stanowiły taksony potencjalnie zagrożone (81). Na użytku „Kopanina II” odnaleziono więcej gatunków silnie narażonych i bezpośrednio zagrożonych. Dodatkowo rosło tam także pięć taksonów nienarażonych w mieście, lecz w całej Wielkopolsce (Żukowski, Jackowiak 1995). Były to klon polny Acer campestre, jodła pospolita Abies alba, stokłosa polna Bromus arvensis, topola czarna Populus nigra i śnieżyczka przebiśnieg Galanthus nivalis. Ten ostatni gatunek zasługiwał na szczególne wyróżnienie, gdyż był jedynym taksonem wymienionym w załączniku V Dyrektywy Habitatowej Unii Europejskiej (Dyrektywa Rady… 1992). Ponadto na liście ginących i zagrożonych roślin naczyniowych dla Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) znalazło się jeszcze 14 gatunków potencjalnie zagrożonych z grupy 138 taksonów zagrożonych w Poznaniu. W nowszym ujęciu czerwonej listy roślin naczyniowych Wielkopolski (Jackowiak i in. 2007) na terenie użytków występowało 18 gatunków o różnym stopniu zagrożenia. W porównaniu z poprzednim spisem 2 nie zostały uznane za zagrożone, a dopisano jeden nowy gatunek dla tego regionu.
W trzech kompleksach zadrzewień, leżących na obszarze dawnych użytków ekologicznych „Kopanina I” i „Kopanina II” najwięcej egzemplarzy o wymiarach pomnikowych znajdowało się przy ulicy Leszczyńskiej, a najmniej przy ulicy Tynieckiej. W stosunku do badań z 2004 r., kiedy odnotowano łącznie 66 takich osobników, obecnie stwierdzono ich 58. Wzrosła liczba takich okazów przy ulicy Tynieckiej z 4 do 6 egzemplarzy, a zmalała przy ulicy Leszczyńskiej z 41 do 31 osobników (Kluza-Wieloch, Maciejewska-Rutkowska 2008, Kluza-Wieloch i in. 2017a). Na obszarze lasoparku, leżącego przy ul. Wykopy, na użytku ekologicznym „Kopanina I” w czasie ostatniej inwentaryzacji odnotowano 21 takich okazów. Było to 5 klonów pospolitych Acer platanoides i 1 klon srebrzysty Acer saccharinum, 9 osobników wiązu szypułkowego Ulmus laevis, 3 topole kanadyjskie Populus ×canadensis (maksymalny obwód pierśnicy jednej z nich wyniósł 423 cm), po 1 egzemplarzu jesionu wyniosłego Fraxinus excelsior, orzecha czarnego Juglans nigra i wierzby białej Salix alba (462 cm obwodu). Na dawnym użytku ekologicznym „Kopanina II” znajdowały się dwa kompleksy lasoparków, mniejszy przy ulicy Tynieckiej, na którym rosło 6 okazów klonu pospolitego Acer platanoides o wymiarach pomnikowych, oraz większy obszar zadrzewień przy ulicy Leszczyńskiej. Tam odnotowano obecność 31 takich egzemplarzy. Były to 2 klony jawory Acer pseudoplatanus, 1 klon jesionolistny(ryc. 9) Acer negundo i 7 klonów srebrzystych Acer saccharinum, 4 topole kanadyjskie Populus ×canadensis i 1 topola czarna Populus nigra, 2 olsze czarne Alnus glutinosa, 1 brzoza brodawkowata Betula pendula, 4 jesiony wyniosłe Fraxinus excelsior, 5 wierzb białych Salix alba oraz 4 wiązy polne Ulmus minor. Z porównania obwodu drzew, podanego w opracowaniu z 2008 r. (Kluza-Wieloch, Maciejewska-Rutkowska 2008), z danymi pozyskanymi w 2016 r. wynika, że w okresie dwunastu lat zwiększył się on średnio o 18,5 cm. Największy przyrost obwodu odnotowano u sporych rozmiarów wierzby białej (68 cm), a najmniejszy u klonu pospolitego (6 cm). W porównaniu do pozostałych dwóch kompleksów zieleni, drzewa rosnące przy ulicy Wykopy cechowały się największymi przyrostami obwodu pni. Na wszystkich trzech obszarach zadrzewień dendroflora była w dobrej kondycji. Najgorszym stanem zdrowotnym cechowały się wierzby białe i topole kanadyjskie (Kluza-Wieloch i in. 2017a).
7)Szuwar trzcinowy, 8)Dzikie pole makowo-rzepakowe - od ul. Leszczyńskiej 9)Klon jesionolistny. Fotografie własne.
Teren dawnych użytków ekologicznych „Kopanina I” i „Kopanina II” jest bardzo ważny dla zachowania różnorodności biologicznej Poznania, ponieważ występują tu ekosystemy naturalne bądź półnaturalne. Obszar ten wyróżnia bogactwo florystyczne. Odnotowano na jego powierzchni 113 taksonów fitoplanktonu, 55 gatunków mszaków i 541 gatunków roślin naczyniowych, w tym 11 gatunków chronionych oraz 142 taksony roślin rzadkich i zagrożonych w Poznaniu i w Wielkopolsce. W trzech kompleksach zadrzewień rosło 58 drzew o obwodach pomnikowych. Bardzo cennym elementem szaty roślinnej jest 65 zespołów roślinnych, w tym 20 zbiorowisk rzadkich i zagrożonych.
Teren dawnych użytków ekologicznych „Kopanina I” i „Kopanina II” ma duże walory krajobrazowe i turystyczne. Pełni także ważne funkcje dydaktyczne dla uczniów szkół podstawowych i średnich, przede wszystkim zaś dla studentów. W celu zachowania bioróżnorodności roślinnej, a w szczególności zapewnienia trwałości egzystencji gatunków chronionych oraz rzadkich i zagrożonych, należy wprowadzić zakaz introdukcji taksonów obcego pochodzenia na tym terenie, zwłaszcza gatunków inwazyjnych.