Jeśli chcemy zachować i cieszyć się tak bogatymi przyrodniczo Szachtami przez kolejne dziesięciolecia, wymagane są działania na polu ochrony przyrody. Poniżej postaram się przybliżyć niektóre zagrożenia, przed którymi dziś stoją Szachty, a także rozwiązania, które mogą zostać wdrożone, posiłkując się fragmentami publikacji naukowej.
'Zlewnia Junikowskiego Strumienia reprezentuje typ małej zlewni nizinnej, w której młodoglacjalny krajobraz modelowany przez procesy rzeczne podlega obecnie różnokierunkowej presji w wyniku działalności człowieka. Istotne zmiany w rzeźbie terenu, glebach, stosunkach wodnych oraz w strukturze pokrycia terenu i użytkowaniu ziemi w środkowej części zlewni spowodowane zostały m.in. eksploatacją surowców ceramicznych, której efektem są Szachty – kompleks wyrobisk wypełnionych wodą wraz z otaczającymi ekosystemami. Współcześnie największe zmiany w funkcjonowaniu środowiska przyrodniczego wiążą się z procesami urbanizacyjnymi, które prowadzą do rozszerzania się obszarów zabudowy mieszkaniowej i przemysłowo-usługowej oraz zwiększenia gęstości sieci komunikacyjnej. Efektem tej różnokierunkowej działalności są przekształcenia w rzeźbie terenu, rosnąca powierzchnia pokryta nieprzepuszczalną warstwą sztucznych materiałów, zmiany lokalnego klimatu, uregulowane i oszpecone przez betonowe umocnienia brzegi koryt cieków, powodzie miejskie, zły stan jakości wód powierzchniowych, niekontrolowane składowiska odpadów i niszczenie naturalnych siedlisk. Jednocześnie występujące na obszarze zlewni formy rzeźby polodowcowej, surowce mineralne oraz pozostałości działalności wydobywczej w postaci zbiorników poeksploatacyjnych decydują o jej georóżnorodności. Natomiast tereny zalesione, łąkowe i podmokłe (np. Lasek Marceliński, Szachty) zlokalizowane w dolinie Junikowskiego Strumienia wciąż charakteryzują się znaczącą bioróżnorodnością. Przywołane cechy decydują o wysokich walorach przyrodniczych i krajobrazowych zlewni, a zarazem są istotne dla dostarczanych usług ekosystemowych. Środowisko geograficzne tego obszaru można zatem traktować jako kapitał naturalny, który historycznie i obecnie kształtuje jakość życia jego mieszkańców.'
Wstęp to fragment rozdziału 23 autorstwa Dawida Abramowicza, Małgorzaty Mazurek, Renaty Graf, Małgorzaty Stępniewskiej, Doroty Wrońskiej-Pilarek pt. "Współczesne i przyszłe wyzwania w zlewni Junikowskiego Strumienia" (s. 419) opublikowanego w książce pt. Środowisko geograficzne zlewni Junikowskiego Strumienia pod red. Małgorzaty Mazurek i Dawida Abramowicza (Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, 2022).
W ostatnim czasie Szachty stały się miejscem bardziej popularnym, głównie od momentu wybudowania wiezy widokowej, pomostu oraz rozbudowania
ścieżek asfaltowych wraz z infrastrukturą(ławki, pojemniki na śmieci), co zmieniło charakter tego miejsca z dzikiego i rzadko
odwiedzanego, na bardziej popularne, a nawet zatłoczone w weekendy. Można różnie oceniać tą zmianę, jednak Szachty dalej posiadają ogromną
wartość przyrodniczą i rekreacyjną, co czyni je pożądanym miejscem zarówno na weekendowy relaks, jak i miejsce do zamieszkania.
W 2021 lokalnej społeczności udało się powstrzymać plany miasta, aby zabudowania mieszkalne docierały aż pod
wieżę widokową. Niestety od strony północno wschodniej - Świerczewa - zabudowa postępuje. Zrozumiała jest chęć mieszkania przy tak
atrakcyjnym terenie. Jednak ważne jest, aby teren Szacht i wokół nich pozostał jak najbardziej dziki oraz aby wszelkie plany dalszego
zagospodarowania terenu pod budynki mieszkalne nie postępowały. Były czynione wysiłki, aby przywrócić tym terenom statusu użytków
ekologicznych(w 2001roku z powodu zmianów planów zagospodarowania utraciły ten status), jednak do dnia dzisiejszego ten cel nie został
osiągnięty, dlatego Szachty są nadal zagrożone.
Ogromna usługa ekologiczna, jaką pełnią Szachty nie podlega dyskusji(obecnie odchodzi się od traktowania układów przyrodniczych jako wartościowych samych w sobie(naturocentryzm), na rzecz uznania, że trzeba je chronić z powodu pożytków dostarczanych dla człowieka(M. Stępniewska, D. Pieczka)). Szachty mają swoją wartość nie tylko dzięki stawom i alejkom, ale także dzięki otaczającym je lasom i łąkom. To miejsca, gdzie mogą się schronić i zamieszkać niezliczone gatunki zwierząt oraz owadów, które nie mogłyby tego zrobić wśród często odwiedzanych alejek czy samych stawów. Zwierzęta i owady potrzebują bujnej roślinności i przestrzeni, aby móc gniazdować, czy budować swoje siedziska. A bujna natura zwiększa wartość rekreacyjną terenu. Dlatego tak ważne jest, aby nie tylko Szachty pozostały dzikie, ale również tereny leśne i łąki od strony Świerczewa oraz południowego zachodu(za wieżą). Kilka dzików, małe stadko saren, a także wiewiórki, bobry i niezliczone inne gatunki owadów i zwierząt upodobało sobie to miejsce.
Również ogromne znaczenie mokradeł - które umiejscowione są w północno-wschodniej części Szacht(od Świerczewa) - w walce ze zmianami klimatu jest również szeroko opisana w literaturze. Można tam upatrzyć wiele ptactwa, w tym najpiękniejsze łabędzie, dzięcioły, bączki czy trzciniaki i wiele innych.
Nikogo nie trzeba przekonywać o
pozytywnym wpływie zieleni, w szczególności lasów na psychikę ludzką. Czasem wystarczy spędzić wśród drzew 20 minut, aby podładować
baterie. Powszechnie występująca w mieście betonoza nie może dostarczyć tej usługi. Dlatego ważne jest, aby pozostawić ten teren
atrakcyjnym dla większej ilości ludzi, nie tylko dla tych, którzy zamieszkują lub zamierzają zamieszkać w pobliżu. Rozwijając zabudowę
mieszkalną pojedyncze osoby zyskają piękny widok z okna i bliskość natury, jednak Szachty będą pomału zanikać dla wszystkich. Dlatego
sprzedaż gruntów przez miasto, pomimo krótkoterminowych zysków dla budżetu, nie może być ceniona wyżej niż walor rekreacyjny i przyrodniczy,
który wpływa pozytywnie na ciało i ducha mieszkańców Poznania i odwiedzających ludzi.
W celu poznania szerszego zakresu usług ekosysystemowych pełnionych przez Szachty zapraszam wszystkich do lektury rozdziału 22 publikacji UAM w Poznaniu, którą
zamieszczę w źródłach poniżej.
Innym zagrożeniem, które jest bardziej powszechne, ale też
łatwiejsze do zaradzenia to śmiecenie. Pośród alejek, a także przy wjazdach na Glinianki jest wiele pojemników na śmieci, jednak
niektóre osoby decydują się wyrzucać pozostałości po swoim pobycie na brzeg stawów, bądź do lasu. Często są to pozostałości po
wieczornym relaksie bądź wędkowaniu. Jestem pewien, że większość wędkarzy zabiera ze sobą swoje śmieci, jednak często można też
spotkać pozostałości po opakowaniach od robaków, napojach, puszki po piwie czy kartoniki po papierosach. Myślę, że gęste
rozmieszczenie pojemników na śmieci sprawia, że takie zachowanie jest niezrozumiałe, wręcz karygodne. Gdyby nie okresowo organizowane
przez szkoły, miejscowe organizacje, czy prywatne firmy zbiórki śmieci, sytuacja wyglądałaby wręcz tragicznie. Każdy jest mile widziany
na Szachtach, jednak oczekiwało by się, aby według dobrego zwyczaju zostawiał po sobie to miejsce lepszym, niż je zastał. Jest to
zwyczaj często spotykany w narodach północy, zwany
Allemansrätten(“The Rights of All Men” - "Prawo każdego człowieka"), które mówi o tym, że każdy może korzystać z dóbr natury(nawet w
prywatnym posiadaniu) pod warunkiem, że pozostawi po sobie czystość i nie niszczy jej. Myślę, że jest to bardzo
dobry zwyczaj i życzyłbym sobie, aby przyjął się on bardziej w Polsce.
Eutrofizacja – proces wzbogacania zbiorników wodnych w pierwiastki biofilne, skutkujący wzrostem trofii, czyli żyzności wód. Normalnie
jest to proces powolny, ale został on mocno przyspieszony w wyniku działań człowieka, takich jak zrzuty ścieków przemysłowych i
komunalnych oraz w wyniku intensyfikacji rolnictwa.
Główną przyczyną eutrofizacji jest wzrastający ładunek pierwiastków biogennych, przede wszystkim fosforu. Wzrost dopływu fosforu obejmuje nie tylko wzrost zrzutów ścieków, ale także wzrastającą w nich zawartości środków piorących i innych detergentów, zawierających fosfor. Większa ilość tego biogenu związana jest także z intensyfikacją nawożenia oraz wzrostem erozji w zlewni. Wzrost dopływu azotu, drugiego z biogenów, związany jest ze wzrastającą emisją tlenków azotu do atmosfery, a tym samym dużą ich zawartością w opadach atmosferycznych. Do wzrostu ilości azotu przyczynia się również nawożenie ziemi uprawnej, ponieważ fosfor znajdujący się w glebie nie jest pierwiastkiem silnie mobilnym. Silne opady deszczu mogą łatwo wypłukiwać azot z powierzchniowej warstwy gleby oraz z nawozów, przy czym do zbiornika mogą być też wniesione znaczne ilości fosforu.(wikipedia)
W przypadku Szacht dokonywano licznych badań nad naturalnymi i antropogenicznymi wpływami na jakość wody(wody Strumienia Junikowkiego), które wpływają potem na poziom eutrofizacji. Poniżej postaram się przedstawić najważniejsze fragmenty dotyczące chemizmu wód Szacht, czerpiąc z rozdziału 7 pt.:
Na poziom pierwiastków biogennych oraz zanieczyszczeń wpływa szereg czynników, ponieważ poszczególne elementy środowiska przyrodniczego oraz miejskiego są powiązane, dlatego stan czy ingerencja w jedną ze sfer powoduje skutki w innych sferach.
Do punktowych ognisk zanieczyszczeń zalicza się oczyszczalnie ścieków komunalnych i przemysłowych, składowiska odpadów oraz magazyny substancji niebezpiecznych (składowiska paliw: płynnych, stałych, gazowych). Największy wpływ na jakość wód powierzchniowych mają zrzuty ścieków bytowych z systemów kanalizacyjnych gospodarstw domowych. Ścieki komunalne wnoszą do wód powierzchniowych znaczące ładunki substancji biogennych (głównie związki azotu i fosforu) i zanieczyszczeń mikrobiologicznych.
Opady atmosferyczne (mokra depozycja) wraz z gazami i aerozolami stanowią obszarowe ognisko zanieczyszczeń, które wypływa na jakość wód i gleb oraz funkcjonowanie ekosystemów. Zrzuty ścieków deszczowych do sieci rzecznej przy znacznym zanieczyszczeniu powietrza i wód opadowych w Poznaniu, przyczyniają się także do degradacji wód powierzchniowych. Na podstawie prowadzonego monitoringu wód opadowych w Stacji Bazowej ZMŚP Poznań-Morasko, w zlewni Różanego Strumienia (PMŚ ZMŚP 2022) należy wskazać, że wody opadowe dostarczają anionów siarczanowych, azotanowych i chlorkowych, a z kationów jony amonowe i wapniowe (Kruszyk, Chudzińska, 2020). Głównym ogniskiem zanieczyszczeń wód opadowych w Poznaniu, w skali regionalnej są emisje z przemysłu paliwowo-energetycznego, a lokalnie emisje liniowe, związane z przebiegiem szlaków komunikacyjnych oraz punktowe z sektora komunalno-bytowego.
Istotnym ogniskiem obszarowych zanieczyszczeń wód powierzchniowych są spływy powierzchniowe i śródpokrywowe z terenów miejskich i rolniczych. Powodują one zanieczyszczenie wód substancjami ropopochodnymi, substancjami biogennymi (związki azotu i fosforu), zanieczyszczeniami mikrobiologicznymi (gnojowica) oraz pestycydami. Ponadto do tego typu ognisk zanieczyszczeń można zaliczyć wysypiska i składowiska odpadów, które są przemywane wodami opadowymi i poprzez odcieki zasilają wody powierzchniowe i podziemne.
W zlewni Junikowskiego Strumienia występują różne kategorie użytkowania terenu: obszary o zabudowie mieszkaniowej, przemysłowo-składowej, obszary leśne i łąkowe oraz ciągi komunikacyjne. Każda z tych form użytkowania wiąże się z obecnością różnych ognisk zanieczyszczeń, które mają wpływ na jakość wody w Junikowskim Strumieniu i jego dopływach. W roku 1941 w zlewni Junikowskiego Strumienia 78% powierzchni miało przypisaną funkcję rolniczą, natomiast 8% zajmowała zabudowa miejska (Dziadura 2018). Intensywny rozwój aglomeracji poznańskiej zmienił krajobraz i funkcje tego obszaru nieustannie go przekształcając. Grunty orne zlokalizowane są głównie w zachodniej części zlewni, w górnej części zlewni Skórzyny, w zlewniach Plewianki i Kotówki. Funkcjonujące gospodarstwa rolne zajmują się przede wszystkim produkcją warzyw i roślin ozdobnych (rośliny doniczkowe, kwiaty cięte) oraz szkółkarstwem. W mniejszym stopniu prowadzona jest uprawa zbóż, ziemniaków, a także hodowla zwierząt gospodarskich, w tym koni. Struktura użytków rolnych ulega co kilka lat przebudowie, w zależności od koniunktury na rynku. Ten typ zagospodarowania zlewni wiąże się z dostawą do wód zanieczyszczeń obszarowych jakie stanowią wymywane składniki nawozów mineralnych, gnojowicy oraz pestycydy.
Poniżej ul. Grunwaldzkiej (Poznań) zanieczyszczenia przemysłowe i komunalne sprawiły, że wody cieku były klasyfikowane jako pozaklasowe. Joniak i in. (2010) oraz Gołdyn i in. (2019) podsumowali stan wód cieku jako mocno zanieczyszczone na całej długości. Wskazali, że okresowo (zwłaszcza latem) notuje się duże zanieczyszczenie bakteriologiczne, a przez niemal cały rok nadmierne obciążenie wody przez związki azotu i fosforu.
Stan środowiska przyrodniczego aglomeracji poznańskiej polepsza się, wpłynęły na to działania proekologiczne oraz likwidacja lub modernizacja zakładów produkcyjnych najbardziej degradujących środowisko, także tych zlokalizowanych w zlewni Junikowskiego Strumienia. Mimo korzystnych zmian, w Poznaniu i Luboniu nadal występują zagrożenia lokalne związane z przekraczającym normy zanieczyszczeniem wód powierzchniowych oraz zanieczyszczeniem atmosfery i gleb, które stanowią zarazem ogniska zanieczyszczeń wód powierzchniowych
Rozdział 7 (s. 124-156) autorstwa Małgorzaty Mazurek, Joanny Biegały, Mirosława Makohonienko oraz Joanny Gadzińskiejs opublikowany w książce pt. Środowisko geograficzne zlewni Junikowskiego Strumienia pod red. Małgorzaty Mazurek i Dawida Abramowicza (Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, 2022).
Eutrofizacja jest najbardziej widoczna w okresie wiosenno-letnim, kiedy to rozrost bakterii, glonów i wodorostów jest znaczny. W ostatnich
latach(2022-23) na Szachtach przyczyniły się do tego susze i spadek poziomu wody. Następstwami tego
zjawiska jest:
a) masowy rozwój organizmów fitoplanktonowych, powodujących w powierzchniowej warstwie wody tzw. zakwity i zmniejszających
jej przezroczystość,
b) ustępowanie roślinności zanurzonej z powodu pogarszających się warunków świetlnych w strefie przybrzeżnej –
litoralu. Postępujące zanikanie światła pośrednio prowadzi także do przebudowy występującej tam fauny. Kożuchy glonów w tej strefie
zupełnie uniemożliwiają rekreacyjne użytkowanie wody,
c) wyczerpanie zasobów tlenu w warstwie przydennej – hypolimnionie, a zwłaszcza
profundalu i w osadach dennych prowadzi do zaniku fauny głębinowej, w tym także gatunków reliktowych. Również tarło niektórych ryb nie
dochodzi do skutku, co prowadzi do ustępowania cennych gatunków. Często zdarza się, że ryby giną zimą pod pokrywą lodową
w wyniku braku tlenu. W warunkach anaerobowych dochodzi dodatkowo do takich procesów chemicznych, jak amonifikacja czy denitryfikacja
oraz powstawania metanu,
d) występowanie siarkowodoru, który podczas całkowitego braku tlenu może przechodzić do warstw powierzchniowych
wody, ulatniać się i zatruwać atmosferę w okolicy.
Najskuteczniejszą metodą walki z procesem eutrofizacji jest ograniczenie antropogenicznego dopływu biogenów do wód – kompostowanie odchodów zamiast odprowadzania ich do ujścia kanalizacyjnego, redukcja zawartości fosforanów w środkach piorących używanych w gospodarstwach domowych, oraz ograniczanie stosowania nawozów sztucznych w rolnictwie. W szerszym zakresie natomiast należałoby ograniczyć emisję pierwiastków biogennych do atmosfery, które wracają do wód w postaci deszczu(emisje paliwowe/przemysłowe).
W przypadku zlewni Junikowskiego Strumienia potrzebna jest dyskusja nad wskazaniem priorytetów w ramach użytkowania ziemi oraz gospodarowania zasobami wodnymi. Silne obecnie uszczelnienie powierzchni przepuszczalnych i biologicznie czynnych spowodowało zmiany w lokalnym obiegu wody, a tym samym w bilansie wodnym, które związane są m.in. z ograniczeniem infiltracji oraz retencji wód opadowych i roztopowych, natomiast zwiększeniem spływu powierzchniowego z terenów zabudowanych, co w konsekwencji prowadzi do zmniejszenia zasobności wodnej cieków. W efekcie skanalizowania zlewni i intensywnego zrzutu ścieków rejestrowany jest wzrost odpływu siecią kanalizacyjną, jak również wzrost odpływu Junikowskiego Strumienia i niektórych jego dopływów, co z punktu widzenia działań związanych ze zwiększaniem zasobności wodnej zlewni uznać można za „korzystny skutek urbanizacji”, natomiast z punktu widzenia osiągnięcia i utrzymania dobrego stanu i potencjału ekologicznego wód, jako istotny czynnik degradacji jakości wód.
W celu poprawy stosunków wodnych i ochrony wód w zlewni oraz zachowania wielofunkcyjnej roli doliny Junikowskiego Strumienia, m.in. jako korytarza ekologicznego, niezbędne jest opracowanie zintegrowanej strategii gospodarowania zasobami wodnymi. Strategia ta powinna wykorzystywać zarówno naturalne możliwości środowiska przyrodniczego zlewni, jak i w szerszym zakresie miasta Poznania, oraz jako wspomagające – środki techniczne. Podejście zintegrowane dodatkowo powinno uwzględniać współpracę interesariuszy na różnych poziomach podejmowania decyzji oraz prowadzenia działań zapobiegawczych i naprawczych zmierzających do ograniczenia antropopresji w zlewni.
Kolejnym wyzwaniem w zlewni Junikowskiego Strumienia są postępujące zmiany klimatu i ich skutki, które mogą wpłynąć na stan zasobów wodnych. Wzrost częstości występowania okresów niedoboru wody oraz jej nadmiaru, przejawiających się w występowaniu powodzi miejskich i ich skutkach w formie podtopień, wskazuje na konieczność wprowadzenia działań zwiększających efektywne retencjonowanie wody w strukturach zlewni miejskiej. Oczekiwane efekty w zakresie przewidywania i łagodzenia skutków ekstremalnych zjawisk pogodowych i hydrologicznych oraz ograniczenia czynnika presji mogą przynieść rozwiązania uwzględniające opracowanie i wdrożenie lokalnego systemu monitoringu ilości i jakości wody. Obecnie Junikowski Strumień, jako jednolita część wód rzecznych, jest kontrolowany w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska, natomiast brakuje systemu pomiarów przepływów i stanów wód powierzchniowych oraz wód podziemnych. Dla lepszego rozpoznania i obserwacji zmian w zasobności wodnej Junikowskiego Strumienia i jego dopływów oraz zbiorników Szacht, należałoby wprowadzić np. telemetryczny system rejestracji danych meteorologicznych i hydrologicznych. Niekontrolowane zanieczyszczenie wód powierzchniowych różnego typu substancjami i odpadami, wynikające z traktowania cieków jako odbiorników ścieków z całej zlewni, wymaga podjęcia działań prowadzących do inwentaryzacji i kontroli źródeł zanieczyszczeń oraz ich ograniczania czy likwidacji. Zapobieganie zanieczyszczeniom wód oraz działania służące poprawie ich jakości powinny być prowadzone w całej zlewni Junikowskiego Strumienia, a nie ograniczać się tylko do koryt cieków i ich najbliższego sąsiedztwa.
W zlewni Junikowskiego Strumienia podejmowane powinno być, podobnie jak w innych miastach, planowanie przestrzenne wsparte na analizach warunków gospodarowania wodami opadowymi, co może w konsekwencji umożliwić maksymalne wykorzystanie potencjału retencyjnego terenów zieleni. Stąd też istotne jest dążenie do rozwoju w zlewni błękitno-zielonej infrastruktury i przechwytywania wody w każdy możliwy sposób.
Zwiększenie w zlewni Junikowskiego Strumienia powierzchni biologicznie czynnej, a także wprowadzenie do realizacji systemów gromadzenia wody, pozwoliłoby zaoszczędzić wodę i przygotować się na okresy bezopadowe zgodnie z ideą zintegrowanego zarządzania wodą miejską i projektowania urbanistycznego wrażliwego na wodę. Stwarza to również wyraźne możliwości dla rozwoju Poznania w sposób zrównoważony i inspirowany ekosystemami. Mając na uwadze fakt, że doliny Junikowskiego Strumienia i jego dopływów są obszarami o wysokich walorach przyrodniczych, rekreacyjnych i edukacyjnych, warto zaplanować, jeśli jest to wykonalne przy obecnym zagospodarowaniu terenu, rewitalizację cieków, która wiązałaby się m.in. z tworzeniem stref buforowych wzdłuż koryt rzecznych.
Osiągnięcie wielu istotnych założeń w zakresie zintegrowanego zarządzania zasobami wodnymi w zlewni Junikowskiego Strumienia, zgodnych z realizacją celów środowiskowych Ramowej Dyrektywy Wodnej oraz wizja projektowania urbanistycznego wrażliwego na wodę mogą okazać się skuteczne, gdy opracowanie wspólnej polityki, a także wdrażanie preferowanych podejść będą właściwie koordynowane. Szybka urbanizacja stawia przed urbanistami, urzędnikami i specjalistami z branży wodnej ogromne wyzwania. Przewiduje się, że tempo zmian będzie kontynuowane, dlatego należałoby zwiększyć w zlewni Junikowskiego Strumienia intensywność działań, które zapewnią, że woda będzie kluczowym elementem w uczynieniu tej strefy miasta (z korzyścią dla całej aglomeracji poznańskiej) zdrowszą, przyjazną dla mieszkańców i bardziej odporną na zmiany klimatu i antropopresję.
Oprócz priorytetów w zakresie gospodarowania zasobami wodnymi i związanym z tym zagospodarowaniem terenu, za istotne zadanie uznaje się ochronę
georóżnorodności i bioróżnorodności. Georóżnorodność obszaru Junikowskiego Strumienia jest wynikiem złożonej historii geologicznej i morfogenetycznej
oraz działalności człowieka, w tym głównie eksploatacji surowców mineralnych.
Zmiany krajobrazu, jakie nastąpiły w środkowej części zlewni Junikowskiego
Strumienia w wyniku wydobywania i przetwarzania surowców ceramicznych
oraz wypełnienie wyrobisk wodą należy obecnie ocenić pozytywnie ze względu
na: znaczenie tego obszaru dla retencji wody, kształtowanie topoklimatu, podniesienie walorów estetycznych, kulturowych i atrakcyjności krajobrazowej. Dlatego cennym działaniem będzie traktowanie Szacht jako geostanowiska, które
powinno zostać wpisane do Centralnego Rejestru Geostanowisk Państwowego
Instytutu Geologicznego – PIB, oraz stanowić dodatkowy obiekt prezentujący
zróżnicowanie środowiska geograficznego w obrębie projektowanego Geoparku
Morasko. Taka sugestia została już wcześniej zasygnalizowana przez Zwolińskiego i in. (2017). Wstępne obliczenia różnymi metodami wskazują, że wartość geostanowiska Szachty mieści się w przedziale od 49 do 76%, co kwalifikuje je jako
średnie i/lub dobre geostanowisko pod względem georóżnorodności obejmującej wartości geologiczne, geomorfologiczne, hydrograficzne i geoturystyczne. Ta
szansa dla Szacht winna być wykorzystana w niedalekiej przyszłości.
Dawne wyrobiska, obecnie zróżnicowane morfometrycznie zbiorniki wodne o wysokich brzegach, pozostałe groble niewyeksploatowanego surowca mogłyby zostać wyeksponowane w postaci profilów geologicznych, ukazujących pokłady iłów warwowych. Stanowiska takie zwiększają lokalną georóżnorodność, ale wymagają odpowiedniego przygotowania i udostępnienia. Od czasu ustania eksploatacji na Szachtach zachodzą spontaniczne procesy sukcesji biocenotycznej, w której udział biorą rodzime gatunki flory i fauny. Stawy stanowią również cenną ostoję ornitologiczną, co zwiększa lokalne zasoby bioróżnorodności. W granicach aglomeracji poznańskiej Szachty reprezentują nieprzeciętną wartość przyrodniczą, także ze względu na wzajemnie powiązane elementy abiotyczne i biotyczne, ale podkreślić należy również znaczenie historyczne (obiekty poprzemysłowe, pozostałości eksploatacji surowców ceramicznych i ich rola w rozwoju Poznania), wartości estetyczne (kompleks zbiorników wodnych z seminaturalną roślinnością) i społeczno-ekonomiczne (znaczenie dla rekreacji i edukacji).
Natomiast w zakresie różnorodności biologicznej istotnym zagadnieniem jest intensyfikacja działań ochronnych na obszarach cennych przyrodniczo, którymi są dawne użytki ekologiczne „Strumień Junikowski”, „Kopanina I” oraz „Kopanina II”. O znaczeniu tych obiektów jako ostoi różnorodności biologicznej na terenie aglomeracji poznańskiej świadczy występowanie na obszarze dawnego użytku ekologicznego „Strumień Junikowski” zinwentaryzowanych w 2016 r. 395 taksonów grzybów wielkoowocnikowych (10 gatunków i odmian niepodawanych dotychczas z terenu Polski oraz 79 taksonów nienotowanych dotąd z Wielkopolski), 433 taksonów roślin naczyniowych (sześć gatunków chronionych i zagrożonych na terenie Wielkopolski oraz 115 gatunków zagrożonych w Poznaniu). Występowało tam wówczas dziewięć siedlisk przyrodniczych o zasięgu krajowym i 19 biotopów rzadkich i zagrożonych w Wielkopolsce. Większość z nich to zbiorowiska naturalne lub seminaturalne. Spośród fauny bezkręgowców wykazano 161 gatunków pająków (w tym 23 gatunki rzadkie w Europie i Polsce), a kręgowce reprezentowało pięć gatunków ryb, osiem chronionych gatunków płazów i gadów, 85 w większości chronionych gatunków ptaków oraz sześć chronionych gatunków ssaków.
Najcenniejsze walory przyrodnicze dawnych użytków ekologicznych „Kopanina I” i „Kopanina II” (zinwentaryzowanych w 2006 i 2016 r.) to bogactwo fitoplanktonu w zbiornikach wodnych (113 taksonów), występowanie 54 gatunków mszaków, ponad 540 gatunków roślin naczyniowych (w tym kilku gatunków chronionych, 140 gatunków roślin rzadkich i zagrożonych w Wielkopolsce i w Poznaniu oraz 57 drzew o obwodach pomnikowych). Stwierdzono także 65 zespołów roślinnych, w tym 20 zbiorowisk rzadkich i ginących w kraju i w Wielkopolsce. Walorem opisywanych terenów jest też ich bogactwo faunistyczne. Bezkręgowce są reprezentowane przez owady, z wieloma gatunkami chrząszczy, motyli i ważek oraz przez liczne pajęczaki. Na terenie dawnych użytków występują 23 wodne i lądowe gatunki ślimaków i cztery małże. Do kręgowców, z których większość objęta jest ochroną gatunkową, należy 14 gatunków ryb, 10 gatunków płazów, dwa gatunki gadów, 23 gatunki ptaków oraz 13 gatunków ssaków.
Warto przy tym zauważyć, że ewentualna ochrona prawna, którą powinny być ponownie objęte tereny trzech dawnych użytków ekologicznych nie zabezpiecza w pełni ochrony licznych, często cennych gatunków grzybów, roślin i zwierząt i ich siedlisk, a także zbiorowisk roślinnych, które występują też poza granicami tych najcenniejszych pod względem przyrodniczym obszarów, dlatego optymalna byłaby koncepcja ochrony całej doliny Junikowskiego Strumienia jako jednolitego kompleksu przyrodniczego z trzema dawnymi użytkami ekologicznymi oraz pozostałymi obszarami mniej cennymi przyrodniczo, które pełniłyby funkcję łączników (korytarzy ekologicznych) zapewniających właściwe funkcjonowanie całego kompleksu, jako cennego elementu południowo-zachodniego klina zieleni miasta Poznania. W ten sposób tereny najcenniejsze pod względem przyrodniczym (dawne użytki ekologiczne) przestałyby być odizolowanymi wyspami.
W opracowywanych dokumentach planistycznych (studium, miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego) w zakresie zagospodarowania przestrzennego w zlewni Junikowskiego Strumienia rekomenduje się, jeśli jest to możliwe, rozszerzenie terenów wyłączonych z zabudowy, a także zwiększenie terenów cennych przyrodniczo uwzględniających dawne użytki ekologiczne o tereny aktualnie mające znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej. Biorąc pod uwagę presję urbanistyczną, w tym rekreacyjną, obserwowaną na terenie Szacht (nowo powstała infrastruktura pieszo-rowerowa) i Lasku Marcelińskiego (rozbudowa mieszkalnictwa wielorodzinnego w bliskim sąsiedztwie lasu), istotne byłoby przywrócenie dawnych użytków ekologicznych, po wcześniejszej weryfikacji ich granic. Celem przywrócenia użytków ekologicznych jest wprowadzenie ograniczeń wynikających z zapisów ustawy o ochronie przyrody (2004, s. 64–65). Jednocześnie rekomenduje się podjęcie działań na rzecz uchwalenia miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego na terenach o funkcji mieszkaniowej, dla których dotąd planów nie uchwalono (osiedle Kwiatowe, południowo-wschodnia część osiedli Junikowo, Górczyn, część obszaru gminy Przeźmierowo), a także rozważenie w tych planach powiększenia terenów biologicznie czynnych.
Szeroki zestaw korzyści płynących ze środowiska geograficznego zlewni Junikowskiego Strumienia, a zwłaszcza Szacht, wynika z łączenia się na tym obszarze społeczno-ekonomicznej aktywności człowieka z występowaniem ekosystemów o charakterze naturalnym lub półnaturalnym, którego geneza jest związana z renaturalizacją krajobrazu po zaprzestaniu eksploatacji surowców ceramicznych. Równocześnie wzrost aktywności człowieka w najbardziej wartościowych przyrodniczo częściach zlewni Junikowskiego Strumienia jest obecnie zasadniczym czynnikiem sprawczym przemian środowiska, prowadząc do zmian jego potencjału w zakresie dostarczania poszczególnych pożytków ekosystemowych dla mieszkańców.
Mając na uwadze możliwości wykorzystania i rozwoju funkcji edukacyjnych zlewni Junikowskiego Strumienia, za ważne należy uznać opracowanie spójnej koncepcji w zakresie edukacji przyrodniczej (geograficznej, ekologicznej, biologicznej). W ramach tego zadania zaleca się zaprojektowanie przebiegu geograficznej ścieżki dydaktycznej na terenie Lasku Marcelińskiego, z zachowaniem dbałości o stan, aktualności i estetyki tablic edukacyjnych. Biorąc pod uwagę wzrastający ruch spacerowiczów w Lasku Marcelińskim oraz dynamiczny rozwój budownictwa mieszkaniowego w jego sąsiedztwie, właściwie przygotowana infrastruktura edukacyjna powinna w atrakcyjny sposób, zgodny z obecną wiedzą, przedstawiać środowisko geograficzne środkowej części doliny Junikowskiego Strumienia oraz sprzyjać kształtowaniu świadomości ekologicznej mieszkańców. W tym celu warto zaplanować koordynację interdyscyplinarnych działań edukacyjnych łączących georóżnorodność z bioróżnorodnością, jednocześnie pełniących funkcję integrującą społeczności lokalne – mieszkańców, środowiska szkolne i akademickie oraz administrację publiczną.
Duże zmiany w zakresie aktywności społeczno-gospodarczej i rekreacji zachodzą w ostatnich latach na terenie Szacht, gdzie pierwotnie, po zaprzestaniu eksploatacji surowców ceramicznych, nie przeprowadzono prac rekultywacyjnych. Równocześnie postępowała degradacja wód powierzchniowych. Samoczynna renaturalizacja przyczyniła się do podniesienia walorów krajobrazowych terenu, powodując ponowny wzrost zainteresowania Szachtami skutkujący ich planowym zagospodarowaniem. W efekcie doprowadzono do rekreacyjnego zagospodarowania terenu, udostępniając go tym samym mieszkańcom i turystom. Dostrzeżone abiotyczne walory środowiska geograficznego Szacht, w tym budowa geologiczna oraz ślady działalności wydobywczej, świadcząc o georóżnorodności obszaru, stanowią jedno z bardziej interesujących miejsc w Poznaniu.
Debata na temat przyszłości Szacht angażuje wiele grup społecznych o zróżnicowanych poglądach dotyczących poziomu i charakteru zagospodarowania oraz ochrony tego obszaru. Podejmowane decyzje planistyczne i zarządcze, odnoszące się do dalszego rozwoju Szacht, powinny: (1) być oparte na dobrym rozpoznaniu struktur i procesów w środowisku geograficznym oraz oddziaływań między nimi; (2) gwarantować dostarczanie przez Szachty zestawu pożytków dla człowieka, który byłby najszerzej akceptowany społecznie, w tym korzyści gospodarczych, ekologicznych i kulturowych; wymaga to uwzględnienia interakcji między tymi pożytkami – ich wzajemnego wzmacniania lub konkurowania ze sobą; (3) brać pod uwagę rolę Szacht jako części klinów zieleni miasta Poznania oraz łącznika miejskich terenów zieleni z przyrodniczym otoczeniem miasta.
Przygotowana książka, będąca efektem interdyscyplinarnych zainteresowań środowiska naukowego, dowodzi ważnej roli małej zlewni Junikowskiego Strumienia w aglomeracji poznańskiej, ale równocześnie motywuje do podejmowania kolejnych działań (administracyjnych, planistycznych, naukowych, edukacyjnych, promocyjnych) w zakresie poznania i ochrony krajobrazu oraz jego zasobów. Przeprowadzone badania oraz analizy materiałów archiwalnych potwierdziły, że zlewnia Junikowskiego Strumienia, w tym Szachty, cechuje się wysoką wrażliwością na procesy urbanizacyjne, co powinno skłaniać decydentów do podejmowania działań w zakresie zrównoważonego gospodarowania zasobami wodnymi, racjonalnego zagospodarowania terenu, ochrony różnorodności geograficznej i biologicznej oraz pozytywnie kształtować społeczno-gospodarczą aktywność człowieka, także poprzez celowy rozwój rekreacji. W realizacji tych zadań ważną rolę może odgrywać zintegrowany monitoring środowiska przyrodniczego, zwłaszcza odnośnie do stanu zasobów wodnych, gleb, jakości powietrza i różnorodności biologicznej. Jednostki administracyjne zarządzające obszarem zlewni (miasto Poznań, gminy Dopiewo, Komorniki, Luboń, Tarnowo Podgórne) powinny w sposób celowy zmierzać do podnoszenia świadomości i kultury ekologicznej mieszkańców poprzez wspieranie działań edukacyjnych, zwłaszcza w formie zajęć terenowych, a także zachęcać do podejmowania inicjatyw proekologicznych o charakterze partycypacji społecznej. Odpowiednio zaprogramowane i skoordynowane działania mogą przyczynić się do kształtowania wśród mieszkańców pozytywnych postaw i emocjonalnych więzi ze środowiskiem geograficznym zlewni Junikowskiego Strumienia, zachęcając jednocześnie do refleksji nad stanem przyrody oraz perspektywicznych proekologicznych działań np. poprzez zwiększenie retencji wody w najbliższym otoczeniu (w przydomowych ogrodach czy ogródkach działkowych). Taki pozytywny stosunek do otaczającego środowiska przyrodniczego i troska o jego stan są już przecież obecne wśród części mieszkańców, którzy opiekują się „swoim” Junikowskim Strumieniem, obserwują stan zbiorników na Szachtach, sprzątają „dzikie” wysypiska odpadów czy reagują na negatywne zjawiska w zlewni (m.in. poprzez media społecznościowe).
"Właściwe...", "Ochrona georóżnorodności...", "Kształtowanie..." oraz "Podsumowanie" to fragmenty rozdziału 23 autorstwa Dawida Abramowicza, Małgorzaty Mazurek, Renaty Graf, Małgorzaty Stępniewskiej i Doroty Wrońskiej-Pilarek pt. "Współczesne i przyszłe wyzwania w zlewni Junikowskiego Strumienia" (s. 421-423, 425) opublikowanego w książce pt. Środowisko geograficzne zlewni Junikowskiego Strumienia pod red. Małgorzaty Mazurek i Dawida Abramowicza (Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, 2022).