Zbiorowiska roślinne dawnych użytków ekologicznych „Kopanina I” i „Kopanina II”

Sławomir Janyszek, Magdalena Kluza-Wieloch

Rozdział 16 (s. 304-311) opublikowany w książce pt. Środowisko geograficzne zlewni Junikowskiego Strumienia pod red. Małgorzaty Mazurek i Dawida Abramowicza (Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, 2022).

Wprowadzenie

Szata roślinna terenu dawnych użytków ekologicznych „Kopanina I” i „Kopanina II” ukształtowała się na drodze procesów sukcesji wtórnej, jakie zachodziły w ubiegłym wieku na obszarze wokół zbiorników poeksploatacyjnych. Procesy te są obecnie w pośrednim stadium zaawansowania, zaś ich przebieg jest na bieżąco modyfikowany przez współczesną antropopresję. Teren ten wykorzystywany jest w miesiącach letnich jako obszar rekreacyjny – znajdują się tam dzikie kąpieliska, łowiska wędkarskie i obszar spacerowy.

Ze względu na budowę oraz dominujące formacje roślinne badany obszar podzielić można na następujące kompleksy krajobrazowe:
• zbiorniki wodne w dawnych wyrobiskach oraz tereny bagienne i łąkowe wzdłuż biegu Junikowskiego Strumienia,
• nasłonecznione, suche skarpy wyrobisk i wierzchowiny pomiędzy nimi,
• fragmenty roślinności leśnej – pozostałości starych parków i sadów przy ulicy Wykopy i Tynieckiej oraz zadrzewienia przy ulicy Leszczyńskiej.

Dane prezentowane poniżej pochodzą z opracowania poświęconego waloryzacji użytków ekologicznych „Kopanina I” i „Kopanina II” (Kluza-Wieloch i in. 2006) oraz z późniejszego opracowania (Kluza-Wieloch i in. 2017).

Systematyczny wykaz zespołów roślinnych stwierdzonych na terenie użytku

Na omawianym obrzeżu odnaleziono fitocenozy reprezentujące zespoły z zamieszczonej poniżej listy, którą zestawiono, stosując diagnozy i systematykę zgodną z opracowaniem Brzega i Wojterskiej (2001).

Zbiorowiska leśne i zaroślowe

Kl. Alnetea glutinosae (olsy i zarośla łozowe) Br.-Bl. et Tx. 1943

Kl. Salicetea purpureae (łęgi wierzbowo-topolowe) Moor 1958

Kl. Querco-Fagetea (eutroficzne i mezotroficzne lasy liściaste) Br.-Bl. et Vlieger 1937

Kl. Rhamno-Prunetea (ciepłolubne zbiorowiska okrajkowe) Rivas-Goday et Borja Carbonell 1961 ex. R.Tx. 1962

Zbiorowiska związane z inicjalnymi i terminalnymi fazami rozwojowymi lasu (zbiorowiska „porębowe”)

Kl. Epilobietea angustifolii (nirofilne zbiorowiska porębowe) R.Tx. et Preising 1950 in R.Tx. 1950

Zbiorowiska wodne i bagienne

Kl. Lemnetea minoris (zbiorowiska rzęs w postaci skupień na powierzchni wód stojących lub bardzo wolno płynących) (R Tx. 1955) de Bolós et Masclans 1955

Kl. Potametea (zbiorowiska słodkowodnych makrofitów w mezotroficznych i eutroficznych zbiornikach wód śródlądowych) R.Tx. et Prsg. 1942 ex Oberd. 1957

Kl. Scheuchzerio-Caricetea fuscae (torfowiska niskie i przejściowe) (Nordhagen 1936) R.Tx. 1937

Kl. Phragmitetea australis (zbiorowiska szuwarowe)(Klika in Klika et Novák 1941) R.Tx. et Preising 1942

Krótkotrwałe zbiorowiska mulistych brzegów i okresowo zalewanych zagłębień

Kl. Bidentetea tripartitae (zbiorowiska nadwodne miejsc żyznych)R.Tx., Lohmeyer et Preising in R.Tx. 1950

Zbiorowiska kserotermofilnych ziołorośli okrajkowych

Kl. Trifolio-Geranietea sanguinei (ciepłolubne zbiorowiska okrajkowe) Th.Müller 1962

Zbiorowiska użytków zielonych

Kl. Molinio-Arrhenatheretea (łąki i pastwiska, mokre, wilgotne i świeże) R.Tx. 1937 em. 1970

Zbiorowiska ziołorośli nitrofilnych

Kl. Artemisietea vulgaris (zbiorowiska roślin wieloletnich na terenach ruderalnych) Lohmeyer, Preising et R.Tx. in R.Tx. 1950

Krótkotrwałe zbiorowiska segetalne i ruderalne

Kl. Stellarietea mediae (zbiorowiska pól uprawnych i terenów ruderalnych) R.Tx., Lohmeyer et Preising in R.Tx. 1950

Kl. Polygono arenastri-Poetea annuae (zbiorowiska dywanowe miejsc silnie wydeptanych) Rivas-Martinez 1975 corr. Rivas-Martinez et al. 1991

Opis rozmieszczenia zbiorowisk roślinnych

• Roślinność wodna i bagienna w zbiornikach poeksploatacyjnych i rozwijająca się wzdłuż biegu Junikowskiego Strumienia
Zdecydowana większość zbiorników wodnych, rozwijających się na obszarze stawów pokopalnianych cechuje się podobnym układem zbiorowisk roślinnych. Są to zbiorniki eutroficzne, przy czym ich misy mają na ogół dość znaczną głębokość i stromo opadające zbocza, co sprawia, że szerokość strefy litoralu jest na ogół niewielka. Zdecydowanie dominującym składnikiem tzw. szuwarów wysokich jest szuwar trzcinowy (Phragmitetum communis), któremu od strony otwartej wody, w najgłębszych partiach tego pasa towarzyszą niekiedy płaty szuwaru pałki wąskolistnej (Typhetum angustifoliae). Znacznie rzadziej, w miejscach, gdzie mniejsze falowanie zezwala na akumulację żyznych osadów dennych, zazwyczaj na zapleczu trzcinowisk lub w wąskich zatokach niektórych stawów rozwijają się płaty szuwaru pałki szerokolistnej (Typhetum latifoliae), pośród którego odnaleźć można często, niewielkie płaty tzw. pła szalejowego (Cicuto-Caricetum pseudocyperi). Dwa pozostałe z odnalezionych zbiorowisk szuwarowych (szuwar oczeretowy Scirpetum lacustris oraz szuwar jeżogłówki gałęzistej Sparganietum erecti) mają na terenie użytków marginalne znaczenie.

1)Szuwar trzcinowy(fot. własne), 2)Szuwar wąskopałkowy (fot. Kristian Peters), 3)Szuwar szerokopałkowy. Zdjęcie 2 i 3 na licencji CC BY-SA 3.0 DEED

Zbiorowiska roślinne toni wodnej (tzw. elodeidy) oraz zbiorowiska pleustonowe (grupy makrofitów unoszących się na powierzchni wody oraz bytujących w toni wodnej) są na obszarze użytku wykształcone słabo. Pierwsza grupa reprezentowana jest przez fitocenozy, należące do dwóch pospolitych syntaksonów: zespołu moczarki kanadyjskiej Elodeetum canadensis oraz zespołu rogatka sztywnego Ceratophylletum demersi. Płaty obu typów można obserwować na niezbyt wielkich powierzchniach w pobliżu brzegów wszystkich stawów. W miejscach głębszych są na ogół źle wykształcone, ze względu na niewielką przeźroczystość wód.

Zbiorowiska pleustonowe napotyka się na badanych zbiornikach jedynie w obrębie zatoczek i luk w pasie szuwarów. Kompletu typów roślinności wodnej dopełniają płaty zbiorowiska tzw. „lilii wodnych” – zespołu Nymphaeo albae-Nupharetum luteae – spotykane w stawach: Braciszki, Śmierduch oraz Pod Wierzbą, przy wschodniej granicy użytku „Kopanina II”. Wzdłuż biegu Junikowskiego Strumienia odnaleźć można także rozproszone płaty zbiorowisk szuwarowych i łąkowych związane z siedliskami wilgotnymi. W miejscach o najwyższym poziomie wód gruntowych są to szuwary turzycy błotnej (Caricetum acutiformis) oraz turzycy zaostrzonej (Caricetum gracilis), zaś w miejscach mniej wilgotnych płaty zbiorowisk ziołoroślowych ze związku Filipendulion.

• Kompleks zbiorowisk ugorowych i zaroślowych na suchych skarpach wyrobisk i wierzchowinach
Zbiorowiska ruderalne i ugorowe, rozwijające się na gliniastych skarpach dawnych wyrobisk pokopalnianych, stanowią drugi, dominujący składnik krajobrazu użytku. Występują one tam w bardzo różnorodnych postaciach, w zależności od lokalnych warunków siedliskowych. Na nasłonecznionych, skarpach i wierzchowinach dominującymi typami zbiorowisk są: zespół perzu i powoju polnego Convolvulo arvensis-Agropyretum repentis, oraz porębowy zespół trzcinnika piaskowego Calamagrostietum epigei. Nieco mniejsze powierzchnie, w postaci wielu rozproszonych płatów, osiągają fitocenozy dwóch zespołów z dominacją jeżyny popielicy: Elymo-Rubetum caesii porastające suchsze, dobrze nasłonecznione gliniaste skarpy i wierzchowiny, oraz Carduo crispi-Rubetum caesii – zbiorowisko o bardziej okrajkowym charakterze, często spotykane w miejscach wilgotniejszych, np. w zagłębieniach i na zewnętrznych obrzeżach pasa szuwarów. Ostatnim z zespołów zajmujących na opisywanych siedliskach stosunkowo duże powierzchnie jest rozproszony na obrzeżach użytków zespół rudbekii i nawłoci kanadyjskiej Rudbekio-Solidaginetum, którego fitocenozy tworzą jesienią charakterystyczne, żółte aspekty barwne. Pośród rozległych płatów wymienionych zespołów napotyka się na całym terenie rozproszone i na ogół niewielkie płaty innych, nitrofilnych zbiorowisk ugorowych i okrajkowych.

Elementem o dużym znaczeniu dla krajobrazu opisywanego kompleksu roślinności są także różnorodne postacie zbiorowisk zaroślowych. Najczęściej spotykane płaty reprezentują czyżnie tarninowe (Euonymo-Prunetum spinosae) – rozwijające się na różnych powierzchniach, od niewielkich, inicjalnych płatów do dużych, zwartych zarośli. W miejscach wilgotnych, w pobliżu zbiorników wodnych, rozrastają się zbiorowiska wierzb, reprezentujące typ łozowiska (Salicetum cinereae).

• Zbiorowiska leśne
Zbiorowiska leśne odgrywają na terenie opisywanych użytków marginalną rolę. Większość obszaru obiektu jest bowiem odlesiona, zaś roślinność drzewiasta reprezentowana jest jedynie przez niewielkie powierzchniowo zadrzewienia, budowane na ogół przez lekkosiewne gatunki liściaste (klon, jawor, topola osika, wierzby). Skład florystyczny większości takich zadrzewień nie pozwala na zaklasyfikowanie ich do żadnej jednostki fitosocjologicznej. Jedynie w przypadku zapustów osikowych, które obserwować można w otoczeniu zabudowań fabrycznych na ulicy Ceglanej (użytek „Kopanina I”), możliwe jest zaliczenie ich do zespołu Agrostio-Populetum.

Poza opisanymi zadrzewieniami, na terenie użytków istnieją jedynie trzy zwarte kompleksy roślinności leśnej o nieco większej powierzchni. Są to niewielkie fragmenty lasoparku, położone w pobliżu ulicy Tynieckiej, większy obszar zadrzewień w pobliżu ulicy Leszczyńskiej (oba na obszarze dawnego użytku „Kopanina II”) oraz fragment lasoparku położony przy ulicy Wykopy (użytek „Kopanina II”).

• Zbiorowiska rzadkie i ginące
Pośród zespołów roślinnych odnalezionych na terenie użytków stwierdzono występowanie 20 typów zbiorowisk, uznanych za zagrożone wyginięciem na terenie Wielkopolski (Brzeg, Wojterska 2001). Dziewięć spośród tych zespołów zaliczanych jest do kategorii silnie zagrożonych (V). Są to: Angelico-Cirsietum oleracei, Arrhenatheretum elatioris, Cicuto-Caricetum pseudocyperi, Filipendulo-Geranietum palustris, Geranio-Trifolietum alpestris, Matricarietum discoideo-recutitae, Nymphaeo albae- -Nupharetum luteae, Querco-Ulmetum minoris oraz Juncetum alpini.

Kolejnych 11 typów zbiorowisk zaliczanych jest do kategorii zagrożonych, o nieznanym stopniu zagrożenia (I). Są to następujące zespoły: Aegopodio-Geranietum pratensis, Agrostio-Populetum, Lemno-Utricularietum vulgaris, Leonuro cardiacae- -Ballotetum nigrae, Lolio-Cynosuretum, Lycietum halimifolii, Lysimachio vulgaris-Filipenduletum, Rumici crispi-Alopecuretum aequalis, Salicetum cinereae, Torilidetum japonicae oraz Trifolio-Agrimonietum eupatoriae.

Najcenniejszy jego zespół występujący na tym obszarze – Juncetum alpini – znajduje się w pobliżu stawu Karpetaj, na kalcyfilnej młace. Nie został on do tej pory odnotowany na terenie Wielkopolski (Brzeg, Wojterska 2001). Na uwagę zasługuje tu stosunkowo duży udział gatunków torfowisk przejściowych (Scheuchzerio-Caricetea fuscae), co świadczy o istnieniu w podłożu stałych wysięków wód. Gatunki charakterystyczne dla zespołu: skrzyp pstry Equisetum variegatum i sit alpejski Juncus alpinus są w Wielkopolsce zagrożone wymarciem (Jackowiak i in. 2007) i mają w Poznaniu jedyne stanowiska (Jackowiak 1993). Również cały zespół jest bardzo rzadki i zagrożony wymarciem.

Podsumowanie

Szata roślinna dawnych użytków ekologicznych „Kopanina I” i „Kopanina II” stanowi przykład zróżnicowanego kompleksu zbiorowisk naturalnych, seminaturalnych i antropogenicznych, wytworzonego na skutek długotrwałych procesów sukcesyjnych na dawnym terenie przemysłowym. Mimo że cały omawiany obszar nosi piętno bardzo silnych oddziaływań antropogenicznych, zarówno działających w przeszłości (wykorzystanie przemysłowe), jak i obecnie (intensywne wykorzystywanie rekreacyjne i zaśmiecanie), istniejący tu krajobraz roślinny tworzy bardzo harmonijną całość, o stosunkowo wysokich walorach przyrodniczych i niebagatelnych wartościach krajobrazowych. Ten ostatni walor jest tym istotniejszy, że opisywany obiekt leży bezpośrednio przy ruchliwej drodze krajowej i stanowić powinien jedną z przyrodniczych wizytówek miasta.

Obszar dawnych użytków ekologicznych „Kopanina I” i „Kopanina II” charakteryzuje się dużą różnorodnością zbiorowisk roślinnych. Odnotowana obecność 67 zespołów roślinnych, z których 20 to syntaksony zagrożone na terenie Wielkopolski. Skupienie płatów tych rzadko spotykanych na obszarze miasta typów roślinności czyni z Szacht wartościową ostoję różnorodności ekologicznej.

Źródła