Szata roślinna terenu dawnych użytków ekologicznych „Kopanina I” i „Kopanina II” ukształtowała się na drodze procesów sukcesji wtórnej, jakie zachodziły w ubiegłym wieku na obszarze wokół zbiorników poeksploatacyjnych. Procesy te są obecnie w pośrednim stadium zaawansowania, zaś ich przebieg jest na bieżąco modyfikowany przez współczesną antropopresję. Teren ten wykorzystywany jest w miesiącach letnich jako obszar rekreacyjny – znajdują się tam dzikie kąpieliska, łowiska wędkarskie i obszar spacerowy.
Ze względu na budowę oraz dominujące formacje roślinne badany obszar podzielić można na następujące kompleksy krajobrazowe:
• zbiorniki wodne w dawnych wyrobiskach oraz tereny bagienne i łąkowe
wzdłuż biegu Junikowskiego Strumienia,
• nasłonecznione, suche skarpy wyrobisk i wierzchowiny pomiędzy nimi,
• fragmenty roślinności leśnej – pozostałości starych parków i sadów przy ulicy
Wykopy i Tynieckiej oraz zadrzewienia przy ulicy Leszczyńskiej.
Dane prezentowane poniżej pochodzą z opracowania poświęconego waloryzacji użytków ekologicznych „Kopanina I” i „Kopanina II” (Kluza-Wieloch i in. 2006) oraz z późniejszego opracowania (Kluza-Wieloch i in. 2017).
Na omawianym obrzeżu odnaleziono fitocenozy reprezentujące zespoły z zamieszczonej poniżej listy, którą zestawiono, stosując diagnozy i systematykę zgodną z opracowaniem Brzega i Wojterskiej (2001).
Zbiorowiska leśne i zaroślowe
Rz. Alnetalia Tx. 1937
Zw. Alnion glutinosae (Malcuit 1929) Meijer Drees 1936
1. Salicetum cinereae Kobendza 1930
Rz. Salicetalia purpureae Moor 1958
Zw. Salicion albae Soó 1930 em. Moor 1958
2. Salicetum triandro-viminalis Lohmeyer 1952
Rz. Fagetalia sylvaticae Pawł. in Pawł. et al. 1928
Zw. Alnion incanae Pawł. in Pawł. et al. 1928 (= Alno-Ulmion Br.-Bl. et Tx. 1943)
3. Querco-Ulmetum minoris Issler 1924
Zw. Carpinion betuli Issler 1931 em.Oberd. 1957
4. Galio sylvatici-Carpinetum (R.Tx. 1937) Oberd. 1957
Rz. Prunetalia spinosae R.Tx. 1952
Zw. Urtico-Crataegion Pass. in Pass. et Hoffmann 1968
5. Euonymo-Prunetum spinosae (Hueck 1931) Pass. et Hoffmann 1968
6. Aegopodio-Sambucetum nigrae Doing 1962 em. M. Wojterska 1990
Zw. Agrostio capilaris-Frangulion Pass in Pass. et Hoffmann 1968 em. Brzeg et M.Wojterska 2001
7. Agrostio-Populetum Pass in Pass. et Hoffmann 1968
Zbiorowiska związane z inicjalnymi i terminalnymi fazami rozwojowymi lasu (zbiorowiska „porębowe”)
Rz. Atropetalia Vlieger 1937
Zw. Carici piluliferae-Epilobion angustifolii R.Tx. 1950
8. Calamagrostietum epigei Juraszek 1928
Zbiorowiska wodne i bagienne
Rz. Lemnetalia minoris (R Tx. 1955) de Bolós et Masclans 1955
Zw. Salicion albae Soó 1930 em. Moor 1958
9. Lemno-Spirodeletum polyrrhizae W.Koch 1954 ex Th.Müller et Görs 1960
10. Lemnetum minoris Soó 1927
11. Lemno-Utricularietum vulgaris Soó 1927 ex 1947
Rz. Potametalia W. Koch 1926
Zw. Potamion pectinati (W. Koch 1926) Görs 1977
12. Potametum pectinati (Hueck 1931) Carstensen 1955
13. Elodeetum canadensis Eggler 1933
14. Ceratophylletum demersi Hild 1956
Zw. Nymphaeion Oberd 1957
15. Nymphaeo albae-Nupharetum luteae Nowiński 1928
Rz. Scheuchzerietalia palustris (Nordhagen 1936)
Zw. Caricion davallianae Klika 1934
16. Juncetum alpini Philippi 1960
Rz. Phragmitetalia australis W. Koch 1926
Zw. Phragmition communis W. Koch 1926
17. Scirpetum lacustris (Allorge 1922) Chouard 1924
18. Typhetum angustifoliae Soó 1927 ex Pignatti 1953
19. Typhetum latifoliae Soó 1927 ex Lang 1973
20. Sparganietum erecti Roll 1938
21. Phragmitetum communis (W. Koch 1926) Schmale 1939
Zw. Magnocaricion elatae Koch 1926
22. Cicuto-Caricetum pseudocyperi Boer et Siss. in Boer 1942
23. Caricetum acutiformis Eggler 1933
24. Caricetum gracilis Almquist 1929
Rz. Nasturtio-Glycerietalia Pignatti 1953
Zw. Oenanthion aquaticae Hejný ex Neuhäusl 1959
25. Oenantho aquaticae-Rorippetum amphibiae Lohmeyer 1950
Zw. Sparganio-Glycerion fluitantis Br.-Bl. et Sissingh in Boer 1942
26. Phalaridetum arundinaceae Libbert 1931
Krótkotrwałe zbiorowiska mulistych brzegów i okresowo zalewanych zagłębień
Rz. Bidentetalia tripartitae Br.-Bl. et R.Tx. 1943
Zw. Bidentetion tripartitae Nordhagen 1940 em. R.Tx. in Poli et J.Tx. 1960
27. Bidenti-Polygonetum hydropiperis (Miljan 1933) Lohmeyer in R.Tx. 1950
28. Rumici crispi-Alopecuretum aequalis Cîrţu 1972
Zbiorowiska kserotermofilnych ziołorośli okrajkowych
Rz. Origanetalia vulgaris Th.Müller 1962
Zw. Geranion sanguinei R.Tx. in Th.Müller 1962
29. Geranio-Trifolietum alpestris Th.Müller 1962
30. Trifolio-Agrimonietum eupatoriae Th.Müller 1962
Zbiorowiska użytków zielonych
Rz. Molinietalia W. Koch 1926
Zw. Filipendulion (Duvigneaud 1946) Segal 1966
31. Filipendulo-Geranietum palustris (Scherrer 1923) W.Koch 1926
32. Lysimachio vulgaris-Filipenduletum Bal.-Tulačková 1978
Rz. Arrhenatheretalia Pawł. 1928
Zw. Arrhenatherion elatioris W.Koch 1926
33. Arrhenatheretum elatioris Br.-Bl. 1919 ex Scherrer 1925
Rz. Trifolio repentis-Plantaginetalia majoris (R.Tx. et Preising in R.Tx. 1950 em. Sissingh 1969) Brzeg 1991 ex Balcerkiewicz et Pawlak 2001
Zw. Cynosurion R.Tx. 1947 em. Brzeg et M.Wojterska 1996
34. Lolio-Plantaginetum Beger 1932 em. Sissingh 1969
Zw. Agropyro-Rumicion crispi Nordhagen 1940 em. R.Tx. 1950
35. Ranunculetum repentis R.Knapp 1946 ex Oberd. 1957
36. Potentilletum anserinae Rapaics 1927 em. Pass. 1964
37. Potentilletum reptantis Eliaš 1974
Zbiorowiska ziołorośli nitrofilnych
Rz. Convolvuletalia sepium R.Tx. 1950 em. Oberd. in Oberd. et al. 1967
Zw. Calystegion sepium R.Tx. 1947 em. 1950
38. Urtico-Convolvuletum sepium Görs et Th.Müller 1969
39. Rudbeckio-Solidaginetum R.Tx. et Raabe in R.Tx. 1950
40. Fallopio-Humuletum lupuli Brzeg 1989 ex Brzeg et M.Wojterska 2001
41. Carduo crispi-Rubetum caesii Brzeg in Brzeg et M.Wojterska 2001
42. Sicyo-Echinocystidetum lobatae Fijałkowski 1978 ex Brzeg et M.Wojterska 2001
Zw. Petasition officinalis Sillinger 1933 em. R.Tx. 1967
43. Anthriscetum sylvestris Hadač 1978
44. Chaerophylletum aromatici (R.Tx. 1967) Neuhäuslová-Novotná et al. 1969
45. Aegopodio-Geranietum pratensis Hadač 1978
46. Zb. Agropyron repens-Urtica dioica
Zw. Galio-Alliarion (Oberd. 1962) Lohmeyer et Oberd. in Oberd. et al. 1967
47. Alliario-Chaerophylletum temuli Lohmeyer 1949
48. Geo urbani-Chelidonietum maji Jarolímek et al. 1997
49. Impatientetum parviflorae Brzeg 1989 ex Borysiak 1994
50. Torilidetum japonicae Lohmeyer in Oberd. et al. 1967 ex Görs et Th.Müller 1969
Zw. Onopordion acanthii Br.-Bl. 1926 ex Br.-Bl. et al. 1936
51. Melilotetum albo-officinalis Sissingh 1950
52. Dauco-Picridietum hieracioidis (Faber 1933) Görs 1966
53. Poo compressae-Tussilaginetum R.x. 1931
54. Artemisio vulgaris-Tanacetetum Br.-Bl. 1949 ex Sissingh 1950
Zw. Convolvulo arvensis-Agropyrion repentis Görs 1966
55. Convolvulo arvensis-Agropyretum repentis Felföldy (1942) 1943
56. Falcario vulgaris-Agropyretum repentis Felföldy 1942 Th.Müller et Görs 1969
57. Elymo-Rubetum caesii Dengler 1997
Zw. Arction lappae R.Tx. em. Sissingh in Westhoff et al. 1946
58. Leonuro cardiacae-Ballotetum nigrae Slavnić 1951
59. Lycietum halimifolii Felföldy 1942
Krótkotrwałe zbiorowiska segetalne i ruderalne
Rz. Sisymbrietalia R.Tx. in Lohmeyer et al. 1962
Zw. Sisymbrion R.Tx., Lohmeyer et Preising in R.Tx. 1950
60. Erigeronto-Lactucetum serriolae Lohmeyer in Oberd. 1957
61. Elymo repentis-Sisymbrietum loeselii Mucina 1993
62. Sisymbrietum altissimi Bornkamm 1974
63. Hordeetum murini Allorge 1922 ex Libbert 1932
64. Matricarietum discoideo-recutitae Jarolímek et al. 1997
Rz. Polygono arenastri-Poetalia annuae R.Tx. in Géhu et al 1972 corr. Rivas-Martinez et al. 1991
Zw. Matricario matricarioidis-Polygonion arenastri Rivas-Martinez 1975 corr. Rivas-Martinez et al. 1991
65. Poetum annuae Felföldy 1942
66. Matricario matricarioidis-Polygonetum arenastri Th.Müller in Oberd. 1971
67. Polygonetum calcati Lohmeyer 1975
• Roślinność wodna i bagienna w zbiornikach poeksploatacyjnych i rozwijająca się wzdłuż biegu Junikowskiego Strumienia
Zdecydowana większość zbiorników wodnych, rozwijających się na obszarze stawów pokopalnianych cechuje się podobnym układem zbiorowisk roślinnych. Są
to zbiorniki eutroficzne, przy czym ich misy mają na ogół dość znaczną głębokość i stromo opadające zbocza, co sprawia, że szerokość strefy litoralu jest na
ogół niewielka. Zdecydowanie dominującym składnikiem tzw. szuwarów wysokich jest szuwar trzcinowy (Phragmitetum communis), któremu od strony otwartej wody, w najgłębszych partiach tego pasa towarzyszą niekiedy płaty szuwaru
pałki wąskolistnej (Typhetum angustifoliae). Znacznie rzadziej, w miejscach, gdzie
mniejsze falowanie zezwala na akumulację żyznych osadów dennych, zazwyczaj
na zapleczu trzcinowisk lub w wąskich zatokach niektórych stawów rozwijają się
płaty szuwaru pałki szerokolistnej (Typhetum latifoliae), pośród którego odnaleźć
można często, niewielkie płaty tzw. pła szalejowego (Cicuto-Caricetum pseudocyperi). Dwa pozostałe z odnalezionych zbiorowisk szuwarowych (szuwar oczeretowy
Scirpetum lacustris oraz szuwar jeżogłówki gałęzistej Sparganietum erecti) mają na
terenie użytków marginalne znaczenie.
1)Szuwar trzcinowy(fot. własne), 2)Szuwar wąskopałkowy (fot. Kristian Peters), 3)Szuwar szerokopałkowy. Zdjęcie 2 i 3 na licencji CC BY-SA 3.0 DEED
Zbiorowiska roślinne toni wodnej (tzw. elodeidy) oraz zbiorowiska pleustonowe (grupy makrofitów unoszących się na powierzchni wody oraz bytujących w toni wodnej) są na obszarze użytku wykształcone słabo. Pierwsza grupa reprezentowana jest przez fitocenozy, należące do dwóch pospolitych syntaksonów: zespołu moczarki kanadyjskiej Elodeetum canadensis oraz zespołu rogatka sztywnego Ceratophylletum demersi. Płaty obu typów można obserwować na niezbyt wielkich powierzchniach w pobliżu brzegów wszystkich stawów. W miejscach głębszych są na ogół źle wykształcone, ze względu na niewielką przeźroczystość wód.
Zbiorowiska pleustonowe napotyka się na badanych zbiornikach jedynie w obrębie zatoczek i luk w pasie szuwarów. Kompletu typów roślinności wodnej dopełniają płaty zbiorowiska tzw. „lilii wodnych” – zespołu Nymphaeo albae-Nupharetum luteae – spotykane w stawach: Braciszki, Śmierduch oraz Pod Wierzbą, przy wschodniej granicy użytku „Kopanina II”. Wzdłuż biegu Junikowskiego Strumienia odnaleźć można także rozproszone płaty zbiorowisk szuwarowych i łąkowych związane z siedliskami wilgotnymi. W miejscach o najwyższym poziomie wód gruntowych są to szuwary turzycy błotnej (Caricetum acutiformis) oraz turzycy zaostrzonej (Caricetum gracilis), zaś w miejscach mniej wilgotnych płaty zbiorowisk ziołoroślowych ze związku Filipendulion.
• Kompleks zbiorowisk ugorowych i zaroślowych na suchych skarpach
wyrobisk i wierzchowinach
Zbiorowiska ruderalne i ugorowe, rozwijające się na gliniastych skarpach dawnych wyrobisk pokopalnianych, stanowią drugi, dominujący składnik krajobrazu użytku. Występują one tam w bardzo różnorodnych postaciach, w zależności
od lokalnych warunków siedliskowych. Na nasłonecznionych, skarpach i wierzchowinach dominującymi typami zbiorowisk są: zespół perzu i powoju polnego
Convolvulo arvensis-Agropyretum repentis, oraz porębowy zespół trzcinnika piaskowego Calamagrostietum epigei. Nieco mniejsze powierzchnie, w postaci wielu rozproszonych płatów, osiągają fitocenozy dwóch zespołów z dominacją jeżyny popielicy: Elymo-Rubetum caesii porastające suchsze, dobrze nasłonecznione gliniaste
skarpy i wierzchowiny, oraz Carduo crispi-Rubetum caesii – zbiorowisko o bardziej
okrajkowym charakterze, często spotykane w miejscach wilgotniejszych, np.
w zagłębieniach i na zewnętrznych obrzeżach pasa szuwarów. Ostatnim z zespołów zajmujących na opisywanych siedliskach stosunkowo duże powierzchnie jest
rozproszony na obrzeżach użytków zespół rudbekii i nawłoci kanadyjskiej Rudbekio-Solidaginetum, którego fitocenozy tworzą jesienią charakterystyczne, żółte
aspekty barwne. Pośród rozległych płatów wymienionych zespołów napotyka się
na całym terenie rozproszone i na ogół niewielkie płaty innych, nitrofilnych zbiorowisk ugorowych i okrajkowych.
Elementem o dużym znaczeniu dla krajobrazu opisywanego kompleksu roślinności są także różnorodne postacie zbiorowisk zaroślowych. Najczęściej spotykane płaty reprezentują czyżnie tarninowe (Euonymo-Prunetum spinosae) – rozwijające się na różnych powierzchniach, od niewielkich, inicjalnych płatów do dużych, zwartych zarośli. W miejscach wilgotnych, w pobliżu zbiorników wodnych, rozrastają się zbiorowiska wierzb, reprezentujące typ łozowiska (Salicetum cinereae).
• Zbiorowiska leśne
Zbiorowiska leśne odgrywają na terenie opisywanych użytków marginalną rolę.
Większość obszaru obiektu jest bowiem odlesiona, zaś roślinność drzewiasta
reprezentowana jest jedynie przez niewielkie powierzchniowo zadrzewienia,
budowane na ogół przez lekkosiewne gatunki liściaste (klon, jawor, topola osika,
wierzby). Skład florystyczny większości takich zadrzewień nie pozwala na zaklasyfikowanie ich do żadnej jednostki fitosocjologicznej. Jedynie w przypadku
zapustów osikowych, które obserwować można w otoczeniu zabudowań fabrycznych na ulicy Ceglanej (użytek „Kopanina I”), możliwe jest zaliczenie ich do zespołu Agrostio-Populetum.
Poza opisanymi zadrzewieniami, na terenie użytków istnieją jedynie trzy zwarte kompleksy roślinności leśnej o nieco większej powierzchni. Są to niewielkie fragmenty lasoparku, położone w pobliżu ulicy Tynieckiej, większy obszar zadrzewień w pobliżu ulicy Leszczyńskiej (oba na obszarze dawnego użytku „Kopanina II”) oraz fragment lasoparku położony przy ulicy Wykopy (użytek „Kopanina II”).
• Zbiorowiska rzadkie i ginące
Pośród zespołów roślinnych odnalezionych na terenie użytków stwierdzono występowanie 20 typów zbiorowisk, uznanych za zagrożone wyginięciem na terenie
Wielkopolski (Brzeg, Wojterska 2001). Dziewięć spośród tych zespołów zaliczanych jest do kategorii silnie zagrożonych (V). Są to: Angelico-Cirsietum oleracei,
Arrhenatheretum elatioris, Cicuto-Caricetum pseudocyperi, Filipendulo-Geranietum palustris, Geranio-Trifolietum alpestris, Matricarietum discoideo-recutitae, Nymphaeo albae-
-Nupharetum luteae, Querco-Ulmetum minoris oraz Juncetum alpini.
Kolejnych 11 typów zbiorowisk zaliczanych jest do kategorii zagrożonych, o nieznanym stopniu zagrożenia (I). Są to następujące zespoły: Aegopodio-Geranietum pratensis, Agrostio-Populetum, Lemno-Utricularietum vulgaris, Leonuro cardiacae- -Ballotetum nigrae, Lolio-Cynosuretum, Lycietum halimifolii, Lysimachio vulgaris-Filipenduletum, Rumici crispi-Alopecuretum aequalis, Salicetum cinereae, Torilidetum japonicae oraz Trifolio-Agrimonietum eupatoriae.
Najcenniejszy jego zespół występujący na tym obszarze – Juncetum alpini – znajduje się w pobliżu stawu Karpetaj, na kalcyfilnej młace. Nie został on do tej pory odnotowany na terenie Wielkopolski (Brzeg, Wojterska 2001). Na uwagę zasługuje tu stosunkowo duży udział gatunków torfowisk przejściowych (Scheuchzerio-Caricetea fuscae), co świadczy o istnieniu w podłożu stałych wysięków wód. Gatunki charakterystyczne dla zespołu: skrzyp pstry Equisetum variegatum i sit alpejski Juncus alpinus są w Wielkopolsce zagrożone wymarciem (Jackowiak i in. 2007) i mają w Poznaniu jedyne stanowiska (Jackowiak 1993). Również cały zespół jest bardzo rzadki i zagrożony wymarciem.
Szata roślinna dawnych użytków ekologicznych „Kopanina I” i „Kopanina II” stanowi przykład zróżnicowanego kompleksu zbiorowisk naturalnych, seminaturalnych i antropogenicznych, wytworzonego na skutek długotrwałych procesów sukcesyjnych na dawnym terenie przemysłowym. Mimo że cały omawiany obszar nosi piętno bardzo silnych oddziaływań antropogenicznych, zarówno działających w przeszłości (wykorzystanie przemysłowe), jak i obecnie (intensywne wykorzystywanie rekreacyjne i zaśmiecanie), istniejący tu krajobraz roślinny tworzy bardzo harmonijną całość, o stosunkowo wysokich walorach przyrodniczych i niebagatelnych wartościach krajobrazowych. Ten ostatni walor jest tym istotniejszy, że opisywany obiekt leży bezpośrednio przy ruchliwej drodze krajowej i stanowić powinien jedną z przyrodniczych wizytówek miasta.
Obszar dawnych użytków ekologicznych „Kopanina I” i „Kopanina II” charakteryzuje się dużą różnorodnością zbiorowisk roślinnych. Odnotowana obecność 67 zespołów roślinnych, z których 20 to syntaksony zagrożone na terenie Wielkopolski. Skupienie płatów tych rzadko spotykanych na obszarze miasta typów roślinności czyni z Szacht wartościową ostoję różnorodności ekologicznej.